قدمت استفاده از لرزش زبانه های آزاد برای ایجاد اصوات در آلات موسیقی به هزاران سال پیش در آسیا برمی گردد . اما ساز دهنی در شکل فعلی خود تقریبا همزمان با ساکسفون ، در حدود 150 سال قبل پا به عرصه گذارد ، اما هیچ وقت مانند ساکسفون به سان یک ساز جدی در موسیقی به رسمیت شناخته نشد . یک خاصیت  منحصر به فرد سازدهنی است که می توان هم با دمیدن (Blow) و هم با کشیدن (Draw) هوا در سوراخ ها نت ها را تولید کرد ؛ همین خاصیت منجر به ساخت این ساز با ابعاد کوچک و قابل حمل با محدوده فرکانسی وسیع شده است . استفاده از دهان و حلق برای کنترل زیر و بمی و رنگ صدا ، این ساز را بسیار شخصی و منحصر به فرد نوازنده آن می نماید.

سازدهنی های اولیه دیاتونیک بوده و چیدمان نت ها در آنها طوری انتخاب شد که بتوان ملودی های ساده را با همراهی آکوردهای پایه (Tonic) و هفتم دومینانت (Dominant 7th) نواخت . دو مدل غالب وجود د اشت ، یکی ترمولو و دیگری مدل دیاتونیک که امروزه بیشتر سازدهنی بلوز (Blues Harmonica) نامیده می شود . اولین مدلهای واقعی سازدهنی کروماتیک در اواسط قرن بیستم رایج شدند . این گونه مجهز به یک شستی (Slide) بود که فشار دادن آن هر نت سازدهنی را نیم پرده بالاتر می برد . مدل های دوازده سوراخه سه اکتاو را شامل می شوند و مدل های شانزده سوراخه چهار اکتاو یعنی سه اکتاو قبلی به اضافه یک اکتاو بم تر را پوشش می دهند. بعضی از نوازندگان اولیه سازدهنی دیاتونیک در آمریکا مانند Blues Birdhead ، Alvin Gautreaux و Gus Mulcay در دهه 1920 به نواختن کارهایی چون St Louis Blues روی آوردند و در نهایت Rhythm Willie در سال 1940 آثار تاثیر گرفته خود از ساز کلارینت را به ضبط می رساند و پس از آن در سالهای 48 تا 50 با گروهایی چون Earl Bostic Orchestra می نوازد. مثالهایی از این آثار را در سایت بسیار خوب patmissin می توانید بیابید.
بهترین مجموعه از آثار ضبط شده سازدهنی در این سالها توسط شرکت Document Records منتشر شده است . با پا به عرصه گذاشتن سازدهنی کروماتیک بود که این ساز به قابلیت و آزادی بیشتری در اجرای انواع ملودی دست یافت . Larry Adler برای اولین بار این ساز را در غالب یک ساز سولو به شهرت رساند و همزمان با او Borrah Minevitch گروه The Harmonica Rascals را به یک گروه موفق کمدی تبدیل کرد . در اوایل دهه سی این دو نفرهواداران فراوانی برای خود پیدا کرده و آثار زیادی را به ضبط رساندند . در اینجا چند نمونه که نمایانگر مهارت های تکنیکی و توانایی موسیقایی آنها در اجرای مجموعه ای از آثار استاندارد و قطعات تصنیف شده توسط لیدرهای گروه شاخصی مانند Duke Ellington می باشد ، آورده شده است:

لری ادلر به صورت گسترده ای به برگزاری تور پرداخت و در سال 1983 چهار آهنگ با نام های Body and Soul; Lover , Come Back to Me ; My Melancholy Baby و I Got Rhythm به همراه Django Reinhardt و  Hot Club de Paris  در پاریس ساخت. این کارها مانند بیشتر صفحات 78 دور قدیمی لری ادلر در تعدادی از سی دی های Remastered موجود می باشند. آلبوم مورد علاقه من The Mouth Organ Virtuoso از مجموعه EMI است.

یک سی دی فوق العاده فرانسوی Harmonica Swing (FA 5096)، به خوبی نشان می دهد که این سبک موسیقی در ده های  سی و چهل در اروپا به میزان زیادی معمول بوده است . بسیاری از گروه های جاز کوچک و ارکسترها دارای نوازندگان سازدهنی به صورت نوازنده و تکنواز بوده اند . از مشهورترین نوازندگان این دوران Max Geldray هلندی جوان و Dany Kane فرانسوی بودند که هر دو با آثارشان در این آلبوم (که حاوی دو عدد سی دی است) حضور دارند . در امریکا این سی دی به نام Harmonica Jazz  عرضه شده است . به یک نمونه کوتاه از این سی دی گوش دهید. در ایالات متحده امریکا کوارتت های سازدهنی (گروه های چهار نفره) بسیار پر رونق بود مانند گروهای , Harmonicats, Cappy Barra, the Philharmonicas و تنها زمانی محبوبیت خود را از دست دادند که تکنوازان برجسته موسیقی جز مانند Charles Leighton پا به عرصه گذاشتند . او به عنوان تکنواز در گروه های Philharmonicas و Cappy Barra سازدهنی می نواخت . اوج محبوبیت سازدهنی در انگلستان به دهه ی 1950 برمی گردد . Larry Adler، Tommy Reilly، Max Geldray (که دریک برنامه رادیویی کمدی به نام Goon Show سازدهنی می زد) و Ronald Chesney (که در یک برنامه رادیویی کمدی با نام Educating Archie سازدهنی می نواخت) در رادیو BBC و تالارهای موسیقی فعال بوده و ترکیبی از موسیقی سوینگ و پاپ را برای تعداد زیادی شنونده می نواختند. کلیپ Chesney (که می توانید آن را از طریق لینک بالا دانلود کرده و گوش دهید) در بر گیرنده بخشی از موسیقی مربوط به آن نمایش رادیویی به انضمام آهنگ دیگری است که در سال 1960 برای مخاطبین عادی در جریان برگزاری فستیوال NHL  در تالار Westminster شهر لندن و در زمانی که Ronald Chesney نوازندگی حرفه ای را کنار گذاشته بود ، اجرا شده است .

تقریبا در همان زمان در بلژیک انقلابی در شرف وقوع بود . یک گیتاریست ، سوت زن (whistler) و نوازنده هارمونیکا به نام Toots Thielemans، با پشتیبانی Benny Goodman (نوازنده افسانه ای کلارینت در موسیقی جز) به نیویورک رفت و به عنوان نوازنده گیتار با George Shearing (نوازنده شهیر پیانو در سبک جز) شروع به همکاری کرد. توتس بعضی مواقع به تکنوازی سازدهنی برای جورج شیرینگ می پرداخت و مدتی بعد شروع به تکنوازی سازدهنی در همراهی  با نوازندگان محلی سبک BeBop نمود . او تعدادی آلبوم جاز با نام خودش و با همراهی موزیسین هایی چون Pepper Adams(در آلبومMan Bites Harmonica ) ، Bill Evans (در آلبومی به نام Affinity ) و Ray Bryant و همچنین خوانندگانی چون Peggy Lee به ضبط رساند . او سازدهنی را به قلب موسیقی جز مدرن برد و در آنجا حفظ کرد . اوبعدها با دوستان خود Quincy Jones ، Oscar Peterson و Jaco Pastorius به اجرای موسیقی جز پرداخت .  او با این که دهه هشتاد سالگی خود را سپری می کند و از یک سکته ناقص رنج می برد ، کماکان به اجرای برنامه و انتشار آلبوم مشغول است . مشهورترین قطعه هنری او Bluesette می باشد . شما می توانید به یکی از اجراهای خاطره برانگیز وی به همراه Marian MaPartland (نوازنده معروف پیانو در سبک جز) در کانال NPRadio گوش دهید.

با این که هیچ نوازنده ای به منزلت و درجه  توتس در سی سال اخیر دست نیافته است ، ولی نوازندگان خوبی چون Mauricio Einhorn در برزیل ، Glaude Garden در فرانسه ، Charles Leighton ، Les Thompson و Pete Pederson در ایالات متحده پا به عرصه گذاشتند که اغلب به عنوان نوازنده مهمان با سایر هنرمندان همکاری داشتند . اما در دهه ی شصت پسرکی به روی کار آمد که به خاطر رویکرد منحصر به فردش در نواختن سازدهنی کروماتیک مورد احترام همگان هست و او کسی نیست جز استیوی واندر (Stevie Wonder) . در اینجا یک لینک به استیوی هجده ساله در حال نواختن  Ruby و یک لینک به استیوی میان سال در حال نواختن Bluesette به همراه توتس ، برای علاقه مندان آورده شده است. تعداد محدودی نوازنده هم بودند که در سبک های Swing و Dixeland می نواختند . مانند Harry Pitch و Jack Emblow که به مدت پنجاه سال درقالب گروه Rhythm and Reeds در انگلستان به اجرای برنامه پرداختند و Joe Martin که با گروه Jazz A Plenty  به مدت هفتاد سال در ایالات متحده نوازندگی می کرد . در دهه ی نود ، یک نسل جدید از نوازندگان کروماتیک مانند William Galison ، Mike Turk در امریکا، Hendrik Meurkens در آلمان و Nobuo Tokunaga در ژاپن ظهور کردند و در همین زمان قابلیت های ناشناخته ای از سازدهنی دیاتونیک در حال آشکار شدن بود .
نوازندگان اولیه هارمونیکا متوجه شدند که می توان نت های مشخصی را در سازدهنی دیاتونیک بم تر نمود و این قابلیت به تکنیکی بسیار قدرتمند به خصوص برای نوازندگان بلوز و کانتری تبدیل شد . Howard Levy تکنیک هایی  را بسط داد که او را قادر می ساخت سایر نت هایی را که برای یک گام کامل کروماتیک نیاز هست با سازدهنی دیاتونیک تولید نماید و به این ترتیب انقلابی در نوازندگی سازدهنی پدید آورد . نوازنده ای چون هاوارد نه تنها می تواند هر ملودی را با سازدهنی دیاتونیک اجرا کند، بلکه می تواند هر نتی را به سمت بالا یا پایین (به ترتیب) اوربند (Overbend) یا بند (Bend) نماید. هاوارد سالهای زیادی با Bela Fleck (نوازنده پرآوازه ماندولین در سبک جز) سازدهنی می نواخت و همچنین سبک او با آثارموزیسین لبنانی Rabih Abou-Khalil متناسب می باشد . در اینجا لینک به دو نمونه از کارهای هاوارد در یک محیط جاز در کنسرتی که او در سال 2007 در لندن و در جریان برگزاری فستیوال NHL نواخته است ، آورده شده است.

بسیار خوب ، اما هم اکنون چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟ به نظر می رسد که باید با ظهور پدیده ای مانند اینترنت منتظر ظهور نسل جدیدی از نوازندگان سازدهنی باشیم . پیشرفت ارتباطات و قابلیت دیدن و یادگیری از بهترین ها از طریق اینترنت موانع را به طور قابل ملاحضه ای از میان برداشته است . علاقه به سازدهنی در حال افزایش است: عضویت در National Harmonica League در سالهای اخیر دوبرابر شده است و در سراسر جهان  نوازندگان جدیدی در سازدهنی کروماتیک و دیاتونیک ظهور کرده اند که دست به ترکیب تکنیک های قدیمی با آمیزه هایی از موسیقی مدرن زده اند.مرز بین سبک های مختلف موسیقی در حال کم رنگ شدن است و تمایز آنها مانند تمایز جاز و فانک مشکل به نظر می رسد .
انگلستان دو نوازنده جوان سازدهنی کروماتیک جاز مشهور دارد ، Julian Jackson و Adam Glasser (که در لندن زندگی می کند ولی زادگاهش افریقای جنوبی است) ، و نوازندگان دیگری هم هستند که می کوشند خود را به شهرت برسانند. در فرانسه در سالهای اخیر شاهد شکوفایی چهره های جوانی چون Greg Szlapczynski ، Frédéric Yonnet ، Oliver Ker Ourio و Sébastien Charlier بوده ایم . آمریکا شاهد فعالیت Gregoire Maret سوئیسی بوده است که با تعداد زیادی موزیسین فانک جز و جز مدرن مانند Dapp Theory و Herbie Hancock همکاری داشته است . در هلند  Hermine Deurloo ، در اسپانیا  Antonio Serrano  ، در آلمان Jens Bunge و همچنین تعدادی نوازنده خوب دیگر در برزیل، اوکراین، ژاپن و ... وجود دارند . حتی اخیرا سبک سوئینگ جز (Swing Jazz) دوباره به محبوبیت رسیده است. این لینک را از  PT Gazell گوش دهید . آینده روشن به نظر می رسد و استعدادهای زیادی در حال شکوفایی هستند .

National Harmonica League یک سازمان پدید آمده برای نوازندگان سازدهنی در تمامی سطوح و گرایش ها در انگلستان می باشد که علاوه بر دایر نمودن کارگاه های آموزشی   مجله Harmonica World  را به صورت    دو ماهانه (شش شماره در سال) منتشر می کند . در فستیوال های سالانه این سازمان نوازندگان بزرگ هم حضور می یابند . به عنوان مثال فستیوال سال 2008 در شهر بریستول با حضور نوازندگانی چون William Galison ، Harry Pitch و Adam Glasser برگزار شد .

در پایان توصیه می کنم دو نمونه از اجراهای تصویری مورد علاقه نویسنده را تماشا کنید : یکی اجرای مشترک Toots و Stevie Wonder از آهنگ Bluesette است  و دیگری یک کلیپ ویدیویی است که سه اجرای متفاوت از آهنگ Summertime را توسط Larry Adler نشان می دهد .

ضمیمه : در انتها نمونه های صوتی و تصویری بیشتری از موسیقی جاز به شما معرفی می شود.
منابع دیگر
منبع مطلب: http://harmonica.co.uk/harmonicajazz.html
نویسنده : Roger Trobridge - Chairman of National Harmonica League

ترجمه : صابر عبدلی – شهریور 1389